به سوی آینده‌ای سوسیالیستی: کتاب‌های مصور کودکان پس از انقلاب بلشویکی

آبان ۱۷, ۱۳۹۵فروردین ۱۲, ۱۳۹۷ آرام نوبخت ۰ دیدگاه انقلاب روسیه،رئالیسم سوسیالیستی،کتاب‌های مصور کودکان

زمان تقریبی مطالعه متن ۷ دقیقه

توماس اسکریپس / برگردان: آرام نوبخت

انقلاب ۱۹۱۷ روسیه، رویدادِ تعیین کنندۀ قرن بیستم بود. نفوذ و تأثیر این انقلاب عملاً به همۀ جنبه های جامعۀ بشریِ سراسر گیتی گسترانیده شد. وسعت میدان مطالعۀ انقلاب و نظام اجتماعی برخاسته از آن بیکران است، گرچه عموماً در نمایشگاهگردانی هنر معاصر نادیده گرفته می شود. اما تلاش گالری هنر مصورسازی «خانۀ هنر لندن» در نمایشگاه خود با عنوان «یک کودکی نو: کتاب های مصور روسیۀ شوروی» برای پرتو افکندن بر انگیزه ای هنری که انقلاب به مصورسازی کتاب های کودکان در جامعۀ نوپای شوروی بخشید، یک استثنای خوشایند است.

این مجموعه بازه ای حدوداً ۲۰ ساله را در برمی گیرد؛ از معدود نمونه های پیش از انقلاب، یعنی دوره ای که تنها اقشار مرفه بضاعت کتاب را داشتند، تا شماری از آثاری که زیر فشار جنگ داخلی (۱۹۱۷-۱۹۲۲) تولید شدند، تا شکوفایی کتاب های تصویری شوروی در دهۀ ۱۹۲۰ و در پایان گزیده ای کوچک از آثار اواسط تا اواخر دهۀ ۱۹۳۰.

این دوره شاهد طغیان های تند اجتماعی بود و آثار به نمایش درآمده به شکل ملموسی انرژی و حساسیت فکری این برهه را نشان می دهند. این آثار قادرند تصویری اجمالی، ولی مهم، از جامعه ای سوسیالیستی که طبقۀ کارگر روس پی ریزی اش را آغازید و مهم تر از همه پرورش یک نسل جوان تر شاد و باسواد و فرهیخته به دست ما دهند.

در بین نخستین نمونه های کتاب های مصور پس از انقلاب که به نمایش درآمده اند، «انتشارات سگودنیا»[۱](«امروز») به چشم می خورد. مؤسسه ای که نقاش و مصورساز برجسته، «وِرا اِرمولایِفا»[۲]، سال ۱۹۱۸ در پتروگراد بنیان گذاشت.

از آن جا که همۀ منابع آن دوره به سوی نیازهای ارتش سرخ هدایت شده بود، «سگودنیا» به انتشار کتاب های کوچک با چاپ باسمه ای[۳] و همین طور «لوبُوک»[۴] (برگه های داستان مصور تک صفحه ای) پرداخت. لوبُوک ها محبوب طبقات فرودست قرن ۱۷ بودند، اما این بار با ایده هایی مدرن و متمایز منتشر می شدند.

به عنوان مثال داستان «چه طور بابا یاگا تارومار شد؟»، اثر «نادژدا لیوبافینا»[۵] و با مصورسازی «نیکولای لَپشین»[۶]، داستانی بود دربارۀ این که چه طور یک پسر جوان اهل شوروی جادوگری افسانه ای را شکست داد.

از جمله مصورسازی های موجود این دورۀ نخست پساانقلابی، مربوط به «اتحادیۀ فرهنگ»[۷] است که پس از رفع ممنوعیت سابق تزار بر انتشار به زبان ییدیش[۸] از سوی حکومت جدید بلشویکی، در سال ۱۹۱۸ و با هدف ترویج زبان و فرهنگ ییدیش بنیان گذاشته شد. از جملۀ هنرمندان مرتبط با این گروه، «ال لیسیتسکی»[۹]، هنرمند بااستعدادی بود که سبک درحال تکامل کُنستراکتویسم او به وضوح در مصورسازی های خلاق برای داستان «تنها پسربچه» (از داستان های یهودی عید فصح) نمایان است.

نقطۀ قوت واقعی این نمایشگاه، در وسعت پوششدهی آن به مصورسازی کتاب های کودکان در دهۀ ۱۹۲۰ نهفته است. با کاسته شدن نیازهای جنگ داخلی، منابع می توانست نهایتاً وقف نیازهای داخلی شود. تا سال ۱۹۲۲ چاپخانۀ دولتی «گوزیسدات»[۱۰] قریب به ۵۰ شعبۀ محلی و بیش از ۳۰۰ ناشر خصوصی در اختیار داشت که پس از معرفی «سیاست نوین اقتصادی» (نِپ) راه اندازی شده بودند. طرح نپ هرچند به بازگشت جزئی سرمایه داری اجازه می داد، اما هنوز قله های اصلی اقتصاد را تحت کنترل دولت نگه می داشت. برای امکان پذیر ساختن تیراژ بالای کتاب های جلد کاغذی، کاغذ ارزان تولید و انبار شد.

در عین حال بحث گسترده ای دربارۀ نقش و جهت گیری کتاب های کودکان در جامعۀ سوسیالیستی در گرفت. ماحصل آن، فرهنگ سرزنده و پویای ادبیات و مصورسازی کودکان بود که قصد داشت با همۀ عناصر زندگی معاصر درهم بیامیزد و پیام ها و ادراکاتی متناسب با دنیای مدرن خلق کند. دغدغۀ آموزش، انترناسیونالیسم، فعالیت سیاسی، جهان طبیعت، تکنولوژی و حمل و نقل همگی در این نمایشگاه مشهودند.

فارغ از خلاقیت و طراحی های به نمایش درآمده، آن چه بلافاصله برای بیننده حیرت آور به نظر می رسد، تعهد هنرمندان به ارتقای سطح فرهنگی مردم روسیه است. این نمایشگاه نقل قولی را از «ولادیمیر لِبِدِف»[۱۱] نقاش و هنرمند گرافیک می آورد که نشان دهندۀ جدیت مصورسازان شوروی نسبت به آثارشان است: «هستۀ هنر برای کودک باید همانی باشد که برای بزرگسال است؛ منتها پوسته اش نباید برای کودک بیش از حد سخت باشد».

«لبدف»، همانند «ال لیسیتسکی»، در اصل به عنوان مبلغ دورۀ جنگ داخلی در «آژانس تلگراف روسیه» و «وزارت ترویج و تبلیغ» در سال های ۱۹۲۰ تا ۱۹۲۲ کار می کرد. به محض این که تهدید نظامی علیه دولت نوپای شوروی فروکش کرد، او توجه خود را معطوف به چالش های داخلی دورۀ صلح کرد و به زودی لقب «پادشاه کتاب کودک» را از آنِ خود ساخت.

برای هنرمندان برجستۀ شوروی-و همین طور متفکران برجستۀ تمام حوزه های حیات شوروی- دورۀ سازندگی سوسیالیسم که در دهۀ ۱۹۲۰ آغاز شد، به همان قدر انرژی و تفکر نیاز داشت که دورۀ جنگ داخلی تا پیش از آن.

طبقۀ کارگر روسیه، تحت رهبری حزب بلشویک، هم قدرت دولتی بورژوازی و هم نیروهای نظامی آن را محو کرده و بر اهمیت تولید سوسیالیستی تأکید کرده بود. با این حال در حوزۀ اقتصادی هنوز چالش های عظیمی همچون سطح پایین آموزشی جمعیت اکثراً دهقان روسیه و نفوذ قابل توجه تفکر بورژوایی و خرده بورژوایی در سراسر روسیۀ روستایی عقب مانده در شرایط محاصره از سوی سرمایه داری، پابرجا بودند. بنابراین برای رژیم جدید شوروی، مبارزۀ در هم تنیده برای آموزش ابتدایی شهروندان شوروی و توسعۀ آگاهی سوسیالیستی در میان آنان حیاتی بود.

«لئون تروتسکی» مقالاتی را به این مسائل اختصاص داد. در مقالۀ «نقش فرهنگی نشریۀ خبرنگار کارگر» که سال ۱۹۲۴ منتشر شد، تروتسکی توضیح می دهد که «به محض تسخیر قدرت، ارتقای سطح فرهنگی توده های کارگر ضروری می شود؛ چرا که بنا نهادن سوسیالیسم بر فرهنگ کم توسعه یافته، ناممکن است».

در این بین حزب بلشویک کمپین های سوادآموزی را در ارتش سرخ، اتحادیه های کارگری و روستاهای دهقانی به راه انداخت. نقل قول دیگری در این نمایشگاه- این بار از «ولادیمیر لنین»- وجود داشت که ماهیت تلاش های آنان را روشن می کند: «بدون {الفبا} تنها شایعات و افسانه ها و پیش داوری وجود خواهند داشت و نه سیاست».

ادبیات کودکان به مثابۀ یک عنصر حیاتی از این کار شناخته شد. مقاله ای که در روزنامۀ بلشویکی «پراودا» در سال ۱۹۱۸ منتشر شد، اعلام می کرد: «در زرادخانۀ بزرگی که بورژوازی برای نبرد با سوسیالیسم استفاده می کرد، کتاب های کودکان نقش برجسته ای اختیار می کردند… اگر می خواهیم محصول پرباری درو کنیم، می بایست ادبیات کودکان را آن طور که بایسته و شایسته است اصلاح کنیم».

کتاب های مصور مانند «الفبا»ی لبدف و «الفبای واحدهای متریک» اولگا داینکو و نیکولای تروشین[۱۲]، وظیفۀ آموزش ابتدایی را به عهده گرفتند.

«ادوآرد کریمر»[۱۳] تکنیک نوآورانه ای را برای آموزش حساب و شمارش در کتاب «اعداد» خود توسعه داد. این کتاب از کودکان می خواست که با نگاه دقیق به تصاویر بگویند چه چیزی در حال شمارش است.

شعر «شال سرخ» نیکولای آسیف[۱۴] به موضوعات سیاسی می پرداخت. در این جا دفاع متهورانه از ایده های سوسیالیستی با نقل داستان یکی از بچه های سازمان پیشگامان جوان تصویر می شود که دستمال گردن قرمزش توجه یک گاو را به خود جلب می کند، اما حاضر نیست تسلیم شود و نهایتاً می گریزد. مصورسازی های «ناتان آلتمان»[۱۵] و استفاده اش از رنگ ها که ملهم از سبک کوبو-فوتوریسم است، قدرتی گیرا به روایت «شال سرخ» می بخشد.

مصورسازان و نویسندگان شوروی فرای اهداف مستقیماً سیاسی و آموزشی تلاش داشتند که رویکردی اجتماعاً آگاهانه تر به خوانندگان خود القا کنند. مصورسازی هایی که به طور اخص تکنولوژی و صنعت را برجسته می کنند، نمایش دهندۀ کوششی همه جانبه برای مرتبط کردن خوانندگان جوان با جهان اجتماعی پهناورتر، فرایند تولید و پیشرفت های علمی آن دوره است. به عنوان مثال داستان «میز» مراحل کار یک نجار را نشان می دهد، در حالی که «پیچ کوچولو» خواننده را به دنیای تولید کارخانه ای می برد.

«سفر چارلی»، اثر «نیکولای سمیرنوف»[۱۶] و با تصویرسازی «گالینا و اولگا چیچاگوفا»[۱۷]، دو خواهری که هنرجویان «الکساندر رودچنکو»[۱۸] بودند، موضوعات تکنولوژی و انترناسیونالیسم را با سیر و سیاحتی در ابزارهای متنوع و رو به توسعۀ حمل و نقل در دنیا ترکیب می کند. این کتاب از چهرۀ مشهور «چارلی چاپلین» به عنوان قهرمان داستان استفاده می کند و او را وامی دارد با رانندۀ یک «ریکشاو» ژاپنی همدردی کند.

چنین دغدغه هایی از آخرین مصورسازی های نمایش داده شده غایب هستند. این امر ناشی از بُن بست هنری مکتب استالینیستی «رئالیسم سوسیالیستی» است. یک نمونه، «رژۀ ارتش سرخ»، اثر «الکساندر داینکا»[۱۹] است که به نظامی گری صِرف عاری از هرگونه درک اجتماعی یا همدلی انسانی دامن می زند.

ناتوانی از توضیح چرایی یا چگونگی وقوع این دگرگونی فرهنگ هنری، ضعف این نمایشگاه است. زیرنویس های متعددی هستند که به ابعاد سانسور، احیای جوّ ضدّ یهودی و آزار و اذیت هنرمندان از اوایل دهۀ ۱۹۳۰ و رکود همزمان خلاقیت هنری و ظهور رئالیسم سوسیالیستی اشاره می کنند. اما اگر انحطاط بروکراتیک حزب کمونیست روسیه و انترناسیونال کمونیستی و تصفیۀ بهترین عناصر آن ها توضیح داده نشود، کمترین معنایی از این تحولات نمی توان مستفاد کرد. تنها در این بستر است که می توان سقوط هنر متفکرانه و خلاقانۀ اتحاد شوروی در دهۀ ۱۹۳۰ و پس از آن را درک کرد.

تا اوایل دهۀ ۱۹۳۰ یک بروکراسی انگلی به رهبری استالین قدرت سیاسی را از طبقۀ کارگر غصب کرده بود. این لایۀ اجتماعی که از انزوای بین المللی اتحاد شوروی و واپس ماندگی اقتصادی و فقر آن برمی خاست، به شکل آشتی ناپذیری دشمن طبقۀ کارگر و سوسیالیسم بود. از این رو موقعیت ممتاز این لایه تنها از خلال نابودی فیزیکی کادر مارکسیست حزب بلشویک و بی روح کردن آگاهی سوسیالیستی مردم امکان پذیر بود. پیرو این اهداف بود که سیاستِ سانسور شدید و نهایتاً کشتار و حبس گسترده از اواسط دهۀ ۱۹۳۰ دنبال شد.

به عنوان یک مثال دهشتناک، «ورا ارمولایفا» که جوایز بسیاری برده بود، سال ۱۹۳۴ بازداشت و بابت «فعالیت علیه شوروی، به شکل تبلیغ ایده های ضدّ شوروی و تداعی کردن خود با روشنفکران ضدّ شوروی» مجرم شناخته شد. او سه سال بعد در یک اردوگاه کار اجباری تیرباران شد.

هنر استالینیستی به جای انترناسیونالیسم سوسیالیستی، فرهنگ قهرمان پرستی و دروغ پردازی را خلق کرد. هدف این هنر آن بود که در مواجهه با مشقت و دشواری های مداوم مردم، طبقۀ کارگر روس را مجاب کند که همه چیز در اتحاد شوروی رو به راه است.

همان طور که تروتسکی سال ۱۹۳۸ توضیح داد: «سبک نقاشی رسمی امروز شوروی، “رئالیسم سوسیالیستی” خوانده می شود…. وجه “سوسیالیستی” آن آشکارا به نمایش کشیدن رویدادهایی است که هرگز رخ نداده اند، آن هم به شکل عکاسیِ سرشار از تظاهر. محال است بتوان شعر و نثر شوروی را بدون انزجارِ آمیخته با رعب خواند؛ محال است بتوان به بازتولید نقاشی ها و مجسمه سازی هایی نگاه کرد که در آن کارگزاران مسلح به قلم و قلممو و قیچی، زیر نظارت کارگزاران مسلح به تفنگ، رهبران “کبیر” و “رند”ی را ستایش می کنند که در واقع عاری از کمترین بارقه های نبوغ یا بزرگی هستند» (هنر و سیاست در عصر ما)

اگر این بخش ناکامل را کنار بگذاریم، این نمایشگاه بسیار خوش ترکیب و پنجره ای آموزنده به روی جنبه ای کمتر شناخته شده از جامعۀ شوروی است.

۹ ژوئیۀ ۲۰۱۶

[۱] Segodnya

[۲] Vera Ermolaeva

[۳] Block-book

[۴] Lubok

[۵] Nadezhda Liubavina

[۶] Nikolai Lapshin

[۷] Kultur Lige

[۸] زبان ییدیش (Yiddish)، به مدت هزار سال زبان مادر جوامع یهودی اروپای شرقی و مرکزی بود که از زبان آلمانی مشتق شده و با الفبای عبری نوشته می شود.

[۹] El Lissitzky

[۱۰] Gosizdat