اسناد تاریخی: شیوع وبا در ایران
به هر حال، من در این جا به بهانۀ شیوع بیماری وبا در ایران بخشی از یک مقاله (۱) را که حاوی داده های تاریخی جالبی از پیشینۀ تاریخی این بیماری در ایرانِ قرن ۱۹ و ۲۰ است ترجمه کرده ام که امیدوارم برای خوانندگان مفید باشد.
آرمان پویان، ۴ مهرماه ۱۳۹۰
مهم ترین دوره های شیوع وبا در ایرانِ قرن نوزده و بیست
در ادبیات پزشکی سنتی ایران، لفظ “وبا” اصولاً برای هر نوع بیماری همه گیری مورد استفاده قرار می گرفته، هرچند برای برخی موارد غیرمعمول وبا، کلمات “وباء پاییزی” و “ثقل سرد” هم کاربرد داشته است.
به خاطر نرخ بالای مرگ و میر ناشی از وبا، کاربرد لفظ “مرگامرگی” یا “مرض الموت” هم در ایران معمول بوده است. وضعیّت بهداشت عمومی ایران در طول دورۀ قاجاریه (۱۷۹۶ تا ۱۹۲۵) به شدّت ضعیف بود. به عنوان نمونه، نرخ مرگ و میر کودکان در ایران طی قرن نوزدهم بالغ بر ۵۰ درصد می شد، در حالی که هم زمان همین نرخ در فرانسه و آلمان به ۲۰ درصد می رسید.
بین سال های ۱۸۲۰ تا ۱۹۰۳، هفت دورۀ شیوع بیماری وبا با نرخ های بالای تلفات- به ویژه میان کودکان- در ایران رخ داد که البته این خود جزئی از اپیدمی وبا در جهان بود. شیوع این بیماری در ایران، اساساً به فقدان نهاد بهداشتی مؤثر تا سال ۱۹۰۴ به منظور نظارت بر شیوع بیماری های مسری کودکان و بنابراین عدم بکارگیری ابزارهای مؤثر پیشگیری و قرنطینه بازمی گشت. به علاوه، موقعیّت جغرافیایی خاصّ ایران و روابط نزدیک آن با افغانستان، بلاد الرافدین (عراق)، روابط تجاری بنادر خلیج فارس با هند و رابطۀ اقتصادی شهرهای شمالی ایران با روسیه مهم ترین عوامل تسهیل کنندۀ گسترش و شیوع بیماری های مسری بود. بنابراین ایران به طور بالقوّه در خطر سرایت بیماری مسری وبا از کشورهای همسایۀ خود قرار داشت.
طی دوره های شیوع بیماری های مسری، زائرین مکه و شهرهای مذهبی عراق هم نقشی مهم در گسترش بیماری میان زوّار ایرانی داشتند (تصاویر ۱ و ۲).
شرایط عمومی غیربهداشتی، کمبود جدّی ذخایر آب آشامیدنی سالم، فقر و نبود دانش هم همگی نقشی مهمّی در ظهور و شیوع بیماری های عفونی مسری در ایرانِ قرن نوزده و دهۀ نخست قرن بیست ایفا می کردند. نخستین دورۀ شیوع وبا، در سال ۱۸۲۱ و از بوشهر آغاز شد؛ سپس در خوزستان، شیراز، آباده (استان فارس)، اصفهان و نواحی مرکزی ایران ظاهر شد و پس از دو سال، از طریق دریای خزر به روسیه نیز رسید.
تصویر ۱: فرمان ناصر الدین شاه قاجار به استانداران برای ممنوعیّت زیارت از شهرهای مذهبی عراق به دلیل شیوع بیماری وبا در سال ۱۸۸۹
تصویر ۲: بیانیۀ عمومی وزارات داخلۀ ایران برای منع سفر به عراق به علت شیوع بیماری وبا در شهر بصره، سال ۱۹۲۷٫
اپیدمی دوّم از هند آغاز شد، به افغانستان رسید و از این طریق در سال ۱۸۲۹ در ایران نیز شیوع پیدا کرد. سپس وبا از دریای خزر به سن پطرزبورگ روسیه انتقال یافت و در سال ۱۸۳۲ در کشورهای آلمان، انگلستان و فرانسه پدیدار شد.
اپیدمی سوّم، در سال ۱۸۴۶ رخ داد. کانون اصلی آن کشور هند بود و به واسطۀ افغانستان به شهر مشهد در استان خراسان گسترش یافت و متعاقباً به اصفهان نیز رسید. نهایتاً این بیماری به قسطنطنیه (ترکیه)، روسیه و سایر نواحی اروپایی راه یافت.
به گفتۀ دکتر ارنست کلوکه، طبیب فرانسوی ناصرالدین شاه قاجار، در طول این دورۀ شیوع وبا، قریب به ۱۰ درصد از جمعیّت تهران (یعنی ۱۲ هزار نفر) جان باختند و تلفات روزانه در تبریز به حدود ۱۲۰ نفر رسید.
اپیدمی چهارم وبا در سال ۱۸۵۱ آغاز شد و بین سال های ۱۸۵۱-۱۸۵۲، خود را به شکلی وحشتناک در تهران نشان داد. دورۀ شیوع وبا در تهران، به مدّت ۴۶ روز به طول انجامید و تخمین زده شد که مرگ و میرِ روزانه، به ۶۰ تا ۷۰ نفر می رسید.
اپیدمی پنجم وبا در ایران، طی سال ۱۸۶۹ رخ داد. در این مرحله، بیماری وبا اساساً از طریق زائرین هندی به مکه رسید و سپس به سراسر عراق گسترش یافت. به همین جهت، زائرین ایرانی در شهرهای مذهبی عراق نیز این بیماری را با خود به ایران انتقال دادند. در این دوره، شهرهای تهران، کاشان، بوشهر، کازرون و شیراز مورد تهاجم این بیماری قرار گرفتند. همزمان قحطی نیز خود را با تلفات بسیار آشکار ساخت. این قحطی تا سال ۱۸۷۱ ادامه یافت. مرگ و میرهای روزانه در تهران، به حدوداً ۵۰ نفر رسید و تخمین زده شد که تقریباً ۵،۰۰۰ نفر جان خود را در شیراز از دست دادند.
اپیدمی ششم در سال ۱۸۹۱ به وقوع پیوست. بیماری وبا از روسیه به شهر رشت در استان گیلان رسید. سپس این بیماری در دامغان (استان سمنان) رایج گشت و در سال ۱۸۹۲ به تهران رسید. در شهر کوچک شوشتر، واقع در استان خوزستان، نزدیک به ۲ هزار نفر جان باختند.
نهایتاً اپیدمی هفتم، در سال ۱۹۰۳ آشکار شد و از بصره به خلیج فارس و سپس استان های شیراز، اصفهان و تهران گسترش یافت. استان غربی کرمانشاه نیز از طریق قصر شیرین، واقع در نزدیکی مرز ایران و عراق، از گسترش بیماری در امان نماند. سپس سایر شهرها، من جمله مشهد و تبریز آلوده شدند. بیماری تا مرزهای روسیه گسترش یافت و نهایتاً در سال ۱۹۰۵ به آلمان و اتریش رسید. تخمین زده می شود که نزدیک به ۲۰،۰۰۰ نفر از مردم- به خصوص فقرا و افراد ضعیف- جان خود را در نتیجۀ وبا در تهران از دست دادند. مجلس حفظ الصحّه پیشتر در سال ۱۸۸۱ دایر شده بود، امّا با این حال فعّال نبود.
این مجلس در سال ۱۹۰۴ مجدّداً دایر شد و فعّالیّت های آن تا سال ۱۹۲۰ ادامه یافت. هدف اصلی این مجلس پس از تأسیس مجدّد، ایجاد یک کمپین ملی علیه شیوع بیماری های عفونی مهلک من جمله وبا و طاعون در ایران بود (تصویر ۳)
تصویر ۳: نامۀ مجلس حفظ الصحّه به وزارات مالیه به منظور تخصیص بودجۀ سالانۀ ۱۵۰۰۰ تومانی برای بهداشت عمومی و ابزارهای قرنطینه، سال ۱۹۱۶٫
شیوع بیماری وبا در ایرانِ قرن بیستم
در طول قرن بیستم، شیوع وبا در ایران هم چنان ادامه یافت؛ در سال ۱۹۱۷، در طول جنگ جهانی اوّل، بیماری وبا در استان های مازنداران و خراسان ظاهر شد. از ۳۴۴ بیمار در مازندران، ۱۸۸ نفر جان باختند. در خراسان نیز، از ۳۱۱ بیمار مبتلا به وبا، ۳۰۸ نفر مردند. بار دیگر در سال ۱۹۲۳، وبا در عراق ظاهر شد، امّا با استفاده از ابزارهای پیشگیری در مرکز قرنطینۀ قصر شیرین و ممنوعیّت ورود زائرین به شهرهای مذهبی عراق از سوی مجلس حفظ الصحّه، روند این بیماری متوقف شد. در طی این دوره از شیوع بیماری، شهر آبادان مورد تهاجم وبا قرار گرفت، به طوری که از ۹۶۱ بیمار، ۹۱۱ نفر جان باختند. به علاوه، در روستای کوچکی در مجاورت قصر شیرین شش فرد مبتلا به وبا جان خود را از دست دادند. در سال ۱۹۴۱ نیز بیماری وبا در افغانستان شیوع پیدا کرد و به همین خاطر وزارات بهداری از روش های قرنطینه برای جلوگیری از شیوع آن در ایران استفاده نمود (تصویر ۴).
تصویر ۴: شیوع بیماری وبا در افغانستان در سال ۱۹۴۱ و اِعمال ابزارهای پیشگیری، من جمله قرنطینه، از سوی وزارات بهداری ایران برای جلوگیری از گسترش این بیماری در ایران
مجدّداً در سال ۱۹۶۰، بیماری وبا در پاکستان و افغانستان شایع شد. در این مقطع، انیستیتو پاستور ایران (که در سال ۱۹۲۱ و اواخر دورۀ قاجاریه تأسیس شده بود) برای حمایت از مردم نواحی شرقی ایران در برابر وبا، ۹٫۵ میلیون واکسن وبا تولید کرد. در اوایل قرن ۲۱ نیز ایران شاهد شیوع محدود وبا در تابستان سال ۲۰۰۵ بود که در آن از ۱۱۵۰ بیمار مبتلا، ۱۱ نفر جان باختند.
منبع:
(۱) Azizi, M.H; Azizi, F. “History of Cholera Outbreaks in Iran during the 19th and 20th Centuries”, Middle East Journal of Digestive Diseases, Vol. 2, No. 1, January 2011, pp. 52-54