رقابت قدرت های بزرگ، آتش نزاع «ناگورنو قره باغ» را شعله ور می کند

نایل گرین / برگردان: آرام نوبخت

تقلا برای کنترل بر مناطق غنی نفت و گاز طبیعی آسیای مرکزی، خطر احیای دوبارۀ نزاع میان دو جمهوری سابق اتحاد شوروی، یعنی ارمنستان و آذربایجان را بر سر استان «ناگورنو قره باغ» در پی دارد. این مشاجره پیش از این منجر به بروز جنگی میان این دو کشور همسایه در قفقاز جنوبی شده بود.

آذربایجان و ارمنستان پس از استقلال به دنبال انحلال اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱، درگیر مشاجره ای حول سرنوشت «ناگورنو قره باغ» بوده اند؛ منطقه ای با جمعیت ارمنی تبار، در احاطۀ آذربایجان که نسبت به آن ادعای ارضی دارد. «ایروان»، پایتخت ارمنستان، از دهۀ ۱۹۹۰ با استقرار سربازهای خود و حمایت از حکومت محلی ارمنی تبار این منطقه، عملاً کنترل آن را در دست داشته است.

مشاجره بر سر «ناگورنو قره باغ»، به یُمن دسیسه های قدرت های اصلی، به خصوص ایالات متحدۀ امریکا و روسیه که هر یک در جستجوی کنترل بر خطوط انتقال انرژی در نزدیکی این منطقه هستند، حالتی انفجاری به خود گرفته است. مداخلۀ قدرت های منطقه ای، یعنی ترکیه، در این تقلا برای کنترل بر منابع وضعیت را بغرنج تر کرده است.

اوایل امسال ترکیه در جستجوی بهبود روابط با ارمنستان بود، آن هم به خصوص برای اعمال فشار بر حکومت ارمنستان جهت چشم پوشی از ادعای ارضی خود نسبت به «ناگورنو قره باغ». نخبگان ترکیه علاوه بر این که امیدوارند پیوند بهتر میان این دو کشور مسیر عروج ترکیه به اتحادیۀ اروپا را هموار کند، قصد حلّ نزاع در «ناگورنو قره باغ» را هم دارند، چرا که این موضوع برای طرح های ترکیه مبنی بر ساخت یک لولۀ جدید بزرگ انتقال گاز طبیعی آسیای مرکزی از باکو (پایتخت آذربایجان) به قطب انرژی ترکیه، «ارزُروم» از طریق گرجستان کلیدی است. گاز از این جا به واسطۀ خط لولۀ جدید «نابوکو» به اروپای غربی منتقل خواهد شد. این طرح، که مورد حمایت ایالات متحده است، پتانسیل آن را دارد که سهم روسیه از صادرات نفت طبیعی به اتحادیۀ اروپا را به شدت کاهش دهد.

روابط حسنۀ میان ترکیه و ارمنستان به دنبال یک قرن تخاصماتی سر می رسد که کارزار نسل کشی ارامنه در اواخر جنگ جهانی اول به دست امپراتوری عثمانی در آن به ثبت رسیده است. از دهۀ ۱۹۲۰ به بعد، آنکارا با الحاق «ناگورنو قره باغ» به ارمنستان مخالفت کرده و نگران چشم انداز شکل گیری یک ارمنستان بزرگ با ادعاهای ارضی در درون قلمروی خود است. مضاف بر این، با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، آنکارا آذربایجان را به چشم یک متحد منطقه ای دیده است که همکاری اش از نظر طرح های ترکیه برای تبدیل شدن به یک آلترنتایو در برابر روسیه در زمینۀ صادرات منابع انرژی آسیای جنوبی به اروپای غربی، حیاتی به شمار می رود.

هم خط لولۀ برنامه ریزی شدۀ «نابوکو» و هم خط لولۀ نفت موجود «باکو-تفلیس-جیحان» (BTC) از نزدیکی «ناگورنو قره باغ» می گذرند. بنابراین ادعاهای ارمنستان نسبت به «ناگورنو قره باغ» می تواند خطر ایجاد اختلال در خطوط لولۀ BTC و نابوکو را داشته باشد که هر دو مورد حمایت امریکا هستند. اگر ارمنستان کنترل این منطقۀ مورد مشاجره را به دست آورد، موقعیت آذربایجان و ترکیه که پیوند نزدیکی با امریکا دارند، تضعیف خواهد شد و به این ترتیب مسکو که مناسبات نزدیک تری با ارمنستان دارد دست بالا را پیدا می کند.

ترکیه به عنوان شرط بهبود روابط با ارمنستان، به این کشور فشار آورده است که از ادعای ارضی خود نسبت به «ناگورنو قره باغ» صرف نظر کند. به دنبال بازگشایی مرز دو کشور و برقراری پیوندهای دیپلماتیک در ماه اکتبر، رجب طیب اردوغان، نخست وزیر ترکیه، هشدار دارد که ادعای ارمنستان نسبت به «ناگورنو قره باغ» باید تمام شود.

اردوغان گفت «ما خواهان این هستیم که همۀ تنازعات حل شوند و در عین حال همۀ مرزها باز شوند». او ادامه دارد: «تا زمانی که ارمنستان از قلمروهای اشغالی در آذربایجان عقب نشینی نمی کند، ترکیه نمی تواند موضع مثبتی بگیرد».

با این حال مداخلۀ آنکارا تنها به شعله ور کردن ادعاهای رقیب نسبت به این منطقه خدمت کرده است، به طوری که حکومت ارمنستان خواستِ ترکیه در مورد «ناگورنو قره باغ» را رد می کند. وزیر خارجۀ ارمنستان، «ادوارد نعلبندیان» روز ۱۹ دسامبر طی سفری به ترکیه به خبرنگاران اعلام کرد که «اگر ترکیه خواهان حل و فصل مشاجرۀ ناگورنو قره باغ است، پس نباید در این فرایند مداخله کند».

نعلبندیان ادامه داد: «جامعۀ جهانی، از جمله ارمنستان، اعلام می کند که هیچ ارتباطی میان نزاع ناگورنو قره باغ و روابط حسنۀ میان ترکیه و ارمنستان نیست».

تلاش های ترکیه برای وادار کردن ارمنستان به صرف نظر از ادعای ارضی خود نسبت به «ناگورنو قره باغ»، در راستای اهداف آذربایجان است. نخبگان آذربایجان هم­چنان نگران اند که هرگونه روابط حسنه میان آنکارا و ایروان، می تواند موقعیت آن ها را در منطقه تضعیف کند. «الهام علی اُف»، رئیس جمهور آذربایجان در نشست تلویزیونی کابینۀ خود، به آنکارا یادآوری کرد که کشور او گاز طبیعی را به یک سوم قیمت بازار جهانی به ترکیه فروخت. «علی اُف» برای وادار کردن ترکیه به افزایش فشارهای خود بر ارمنستان هشدار دارد که هرگونه مصالحه بر سر آیندۀ «ناگورنو قره باغ» می تواند منجر به بالا رفتن قیمت های انرژی شود و به این ترتیب خط لولۀ «نابوکو» را غیر مقرون به صرفه کند.

«علی اُف» هم­چنین اعلام کرد که آذربایجان می تواند بخش اعظم گاز طبیعی خود را از طریق خط لولۀ جدید پیشنهادی روسیه- به نام «جریان جنوبی»- صادر کند. در ماه اکتبر او معاهده ای را برای صادرات ۵۰۰ میلیون مترمکعب گاز طبیعی به شرکت انرژی «گازپروم» روسیه امضا کرد.

از واپسین سال های اتحاد جماهیر شوروی به این سو، این منطقه میدان کشمکش های مداوم میان ارمنستان و آذربایجان بوده است. در آن مقطع، سیاست های «میخائیل گورباچف»، رهبر شوروی، در تشویق بازگشت سرمایه داری، بروکرات های محلی و تاجرین بازار سیاه را به تجزیۀ نواحی قومی تحت کنترل خود ترغیب کرد تا از این طریق بتوانند مستقیماً طبقۀ کارگر را استثمار کنند.

سال ۱۹۸۸ یک سلسله تنازعات میان آذری تبارها و ارمنی تبارها در دو جمهوری آغاز شد. سال بعد مسکو به رژیم استالینیستی محلی در آذربایجان اختیار تام داد که مستقیماً جدایی طلبان ارمنی داخل «ناگورنو قره باغ» را قلع و قمع کند.

این رویداد منجر شد که جمهوری شورایی ارمنستان و حکومت محلی در «ناگورنو قره باغ»، استقلال این استان از آذربایجان و الحاق آن را به ارمنستان اعلام کنند. در روزهای پایانی اتحاد شوروی در دسامبر ۱۹۹۱، جنگ میان آذربایجان آغاز شد. طی این جنگ، نیروهای مسلح آذربایجان بنا به گزارش ها مورد حمایت و کمک چند صد «مجاهد» افغان و همین طور ستیزه جویان جدایی طلب اسلام گرای چچنی قرار گرفتند.

این جنگ که جان هزاران انسان را گرفت و ده ها هزار نفر را آواره و پناهنده کرد، تا زمان آتش بس رسمی در سال ۱۹۹۴ به طول انجامید. با این حال کشمکش در سطح پایین تر هم­چنان باقی مانده است، به طوری که چندین مورد درگیری مرگبار میان سربازان و شبه نظامیان آذری تبار و ارمنی تبار و همین طور خشونت و ارعاب رایج علیه شهروندان غیر نظامی از هر دو گروه صورت گرفته است.

«سازمان امنیت و همکاری اروپا» (OSCE) تلاش کرده است که برای برقراری صلح میان آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقۀ «ناگورنو قره باغ» مذاکره کند. «گروه مینسک» از سازمان مذکور، به رهبری امریکا، فرانسه و روسیه، از اوایل دهۀ ۱۹۹۰ به این سو بیهوده و بی هیچ نتیجه ای در حال پیشنهاد رفراندومی دربارۀ تصمیم گیری بر سر سرنوشت «ناگورنو قره باغ» بوده است.

با این وجود روسیه و امریکا به طور جداگانه مشغول پشتیبانی از نیروهای نیابتی خود در این نزاع بوده اند. واشنگتن و اتحادیۀ اروپا کمک های وسیعی در زمینۀ توسعه در اختیار آذربایجان قرار داده اند. آذربایجان عضو «برنامۀ مشارکت برای صلح» در ناتو است، و این علامت عضویت در اتحاد نظامی به رهبری امریکا است. آذربایجان هم­چنین در جریان اشغال افغانستان به دست امریکا و ناتو، با اعزام نیرو ادای سهم کرده است.

مسکو از نزدیک ارمنستان را حمایت کرده و روابط نظامی خود را با این کشور گسترش داده است. ارمنستان، به عنوان تنها دولت شوروی سابق در قفقاز جنوبی که متحد روسیه است، عضو «سازمان پیمان امنیت جمعی» به رهبری روسیه نیز هست. ارمنستان میزبان یک پایگاه ارتش روسیه و سیستم های دفاع هوایی آن است.

هرگونه تلاش ترکیه، به لطف امریکا، برای اعمال نفوذ در ارمنستان با مخالفت مسکو رو به رو خواهد داشت. تلاش های کرملین نیز برای دادگاهی کردن آذربایجان، با دشمنی امریکا رو به رو خواهد شد.

روزنامۀ «تلگراف» انگلستان در سرمقالۀ روز ۲۹ نوامبر دربارۀ این منطقۀ مورد مناقشه نوشت: «آیندۀ ناگورنو قره باغ الزاماتی جدی برای نقش ترکیه در قفقاز و همین طور تقلای آن برای عضویت در اتحادیۀ اروپا، عرضۀ نفت و گاز به غرب و اقتصاد زمین­گیر ارمنستان در بر دارد».

نویسندۀ این مقاله ضمن مقایسۀ وضعیت «ناگورنو قره باغ» با مشاجرۀ «شلسویگ هولشتاین» میان پروس و اتریش در قرن نوزدهم، به عنوان مثالی از این که چگونه یک مشاجرۀ ظاهراً مبهم و ناروشن می تواند به یک جنگ بزرگ تبدیل شود، ادامه داد: «یافتن یک راه حل بر مبنای چشم پوشی ارمنستان از این قلمرو در ازای رفراندوم احتمالی دربارۀ وضعیت این منطقه، دلهره آور است. اما مقادیر قماری که در این ناحیۀ استراتژیک بسیار مهم وسط گذاشته اند، بالا است».

۲۳ دسامبر ۲۰۰۹