کشتار ارامنه: صدمین سال یک قتل عام
همه ساله، روز ۱۸ مارس، سالگرد پیروزی ترکیه در «گالیپولی» جشن گرفته می شود. آن هم نه به این دلیل که این پیروزی، پوزۀ «وینستون چرچیل»ی را به خاک مالید که ترک ها اصولاً درباره اش کم می دانند و کم اهمیت می دهند، بلکه به این خاطر که وظیفۀ «مصطفی آتاتورک» را به عنوان «قهرمان» بزرگ و «ملت ساز» ترکیۀ امروزی آغاز کرد.
بهره برداری از تاریخ بنا به مقاصد سیاسی و ناسیونالیستی، امسال شکلی جدید و به طور اخص نفرت انگیز به خود گرفت. «رجب طیب اردوغان»، رئیس جمهور ترکیه، اوایل ماه ژانویه اعلام کرد که جشن صدمین سالگرد پیروزی، روز ۲۴ آوریل برگزار خواهد شد. شاید فکر کنید که عجیب است. آیا اردوغان تاریخ ها را با هم اشتباه گرفته؟ یا از تقویم نادرستی استفاده می کند؟ خیر. او امیدوار است که بتواند توجه را از یک یادبود صدسالۀ دیگر منحرف کند؛ درست مانند کودکی که چشمانش را می بیند و تصور می کند دیگران نمی توانند او را ببینند.
روز ۲۴ آوریل ۱۹۱۵، ۲۵۰ تن از رهبران برجستۀ اجتماع ارامنه در استانبول دستگیر و در فرایندی که آغاز قتل عام ارامنه محسوب می شود، با مرگ رو به رو شدند. فرایندی که به کشتار بیش از ۱.۵ میلیون نفر و نابودی تمام و کمال یک فرهنگ باستانی در سرزمین مادری اش ختم شد.
انگیزۀ پشت این کشتار مفاهیمی مانندی برتری نژادی و پاکسازی قومی نبود، بلکه این در واقع تلاشی بود برای جلوگیری از تجزیۀ امپراتوری عثمانی در برابر ظهور جنبش های ملی. امپراتوری عثمانی پیشتر تمام ولایات خود در بالکان را از دست داده بود و بارقه هایی از ناسیونالیسم عرب در ولایات آن در خاورمیانه به چشم می خورد.
روزهای مسرت بخش انقلاب ۱۹۰۸ «ترکان جوان» با شعارهای «آزادی، برابری و برادری» به سر رسیده بود. عثمانیسم، با هدف اتحاد تمامی گروه های قومی و ملی امپراتوری به عنوان شهروندان برابر، مدت ها بود که سپری شده و جای خود را به ناسیونالیسم ترک داده بود. تا سال ۱۹۱۵، ارامنه بزرگ ترین گروه غیرمسلمان و غیر تُرک باقی مانده در درون مرزهای امپراتوری را شکل می دادند، درست مانند کردها در آینده، به چشم یک تهدید نگریسته می شدند.
ارامنه در سرتاسر امپراتوری زندگی می کردند. نه دربارۀ جمعیت کل ارامنه ارقام روشنی در دست است و نه شمار افرادی که تلف شدند. دفترچۀ یادداشت «طلعت پاشا»، یکی از سه رهبر «ترکان جوان» و وزیر داخلۀ آن مقطع، نشان می دهد که در سال ۱۹۱۵ تقریباً ۱ میلیون و ۲۵۰ هزار ارمنی وجود داشته اند که تا یک سال بعد، از این تعداد تنها ۲۵۰ هزار نفر باقی ماندند. حکومت به دنبال نخستین دستگیری ها در استانبول، قانونی را دربارۀ اخراج وضع کرد که به موجب آن افردی که تهدیدی برای امنیت ملی به شمار می رفتند، اخراج می شدند.
«طلعت» با ابلاغ دستوراتی به والی ها و «تشکیلات مخصوصه» (به عنوان سازمانی که تحت کنترل نظامیان شکل گرفته و اساساً از سوی مجرمین آزادشده از زندان برای این هدف خاص اداره می شد)، جمع آوری جمعیت ارمنی و کوچاندن آن ها به شهر «دیر الزور» سوریه و بیابان اطراف آن را در دستور کار قرار داد.
صدها هزار نفر در این کوچ اجباری جان خود را از دست دادند. نگهبانان آن ها را کشتند و در گورهای دسته جمعی بی نام و نشان دفن کردند. مورد حملۀ راهزنان و مردم محلی قرار گرفتند. از گرسنگی و بیماری جان دادند. کسانی که به بیابان نامساعد «دیر الزور» (در آن مقطع جزئی از امپراتوری عثمانی) رسیدند، در شرایط غیرانسانی نابود شدند.
خانه ها، مراکز کار، زمین و سایر ثروت هایی که تبعیدشدنگان رها کرده بودند، از سوی حکومت و اشراف محلی مصادره شدند. قوانینی دربارۀ توزیع این ثروت ها تصویب شد. روشن بود که قرار نیست هیچ یک از ارامنه بازگشت داده شوند. در واقع ارامنه «اخراج» نشده بودند. بلکه آن ها آگاهانه و به طور سیستماتیک به مرگ محکوم شدند.
از زمان تبدیل امپراتوری به جمهوری در سال ۱۹۲۳، هر یک از حکومت های ترکیه وقوع این قتل عام را انکار کرده اند. این انکار دامنۀ وسیعی داشته است، از ادعای «هیچ اتفاقی نیفتاد» تا «این اتفاقات در هر جنگی می افتد». چندین دهه سکوت کامل حکمفرما بود. به نظر می رسد درستی صحبت هیلتر اثبات شده بود: گفته می شود زمانی که به هیتلر گفتند این بلایا در حق یهودیان بهایی دارد که در آینده باید پرداخت شود، او پاسخ داده بود «این روزها چه کسی هنوز از نسل کشی ارمنی ها حرف می زند؟».
امروز، در شرایطی که کلّ دنیای بیرون مرزهای ترکیه این حقیقت را می داند و به رسمیت می شناسد و انکار کامل این رویداد احمقانه به نظر می رسد، خط رسمی حکومت ترکیه این است که به کشتار بسیاری از ارامنه اعتراف کند، اما تعداد قربانیان را زیر سؤال ببرد و ادعا کند که در جنگ میان ترک ها و ارامنه مردمی از هر دو سو کشته شدند. اکنون تابوی اشاره به قتل عام شکسته شده است. در داخل ترکیه سال ها است که مبارزه ای برای به رسمیت شناخته شدن قتل عام ارامنه و عذرخواهی رسمی از آن وجود داشته است.
آغاز این مبارزه، طوماری اعتراصی بود که ۳۰ هزار تن امضا کردند و از حکومت خواستند که همین کار را کند. پس از این، روز ۲۴ آوریلِ پنج سال پیش و از آن پس هر سال، سالگردی در میدان اصلی استانبول به یاد قربانیان قتل عام با حضور هزاران تن برگزار شده است. امسال، مصادف با یادبود صدمین سالگرد قتل عام، مراسم بسیاری برای این روز برنامه ریزی شده اند، از جمله یک کنفرانس، بازدیدهایی از سوی نمایندگان بین المللی ارامنه و بازدیدی از «ایروان»، پایتخت ارمنستان.
تلاش اردوغان برای منحرف کردن توجه از این قتل عام با برجسته کردن «گالیپولی»، نمی تواند موفقیت چندانی چه در داخل و چه خارج داشته باشد.
آوریل ۲۰۱۵
