سازمان بهداشت جهانی شیوع ویروس زیکا را یک «وضعیت اضطراری برای سلامت عمومی» عنوان کرد

«سازمان بهداشت جهانی» (WHO) در نشست فوق العادۀ روز دوشنبه اعلام کرد که شیوع ویروس زیکا یک «وضعیت اضطراری و حائز نگرانی بین المللی برای سلامت عمومی» است. از زمان گزارش نخستین مورد ابتلا در برزیل به تاریخ مه ۲۰۱۵، این بیماری به سرعت در سرتاسر قارۀ امریکا گسترش یافته است و گمان می رود که منجر به افزایش شدید نوع خاصی از نارسایی های تولد نوزادان و اختلال های نورولوژیک شود.

«سازمان بهداشت جهانی» به منظور ارزیابی «سطح نگرانی لازم بین المللی» و جلوگیری از تکرار شیوع «ابولا» در سال ۲۰۱۴، فراخوان به برگزاری این نشست داد. سال ۲۰۱۴ سازمان مذکور به دلیل واکنش آهستۀ خود به شیوع بیماری «ابولا» مورد نقد متخصصین قرار گرفته بود.

بیش از ۲۳ کشور یا قلمرو، انتقال محلی ویروس زیکا را تجربه کرده و ده مورد از آن ها از سوی «مراکز کنترل بیماری اروپا» در فهرست کشورهایی قرار گرفته اند که «در حال تجربۀ نشو و نمای سریع اپیدمی ویروس زیکا همراه با افزایش انتقال یا انتقال گسترده هستند».

گمان می رود که بین ۵۰۰ هزار تا ۱.۵ میلیون نفر در برزیل به این ویروس آلوده شده باشند، در حالی که «مؤسسۀ سلامت ملی کلمبیا» اوایل شنبۀ گذشته بالغ بر ۲۰ هزار مورد را گزارش کرد. یکی از دانشمندان «سازمان بهداشت جهانی» تخمین زد که طی سال پیش رو، تا ۴ میلیون مورد به ثبت خواهند رسید.

این بیماری مستعد آن است که به یک اپیدمی حقیقتاً جهانی مبدل شود، چرا که اساساً از طریق پشۀ «آئدس اجیپتی» منتقل می شود که در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان یافت می شود. سه شنبۀ گذشته کشور تایلند نیز از یک مورد انتقال ویروس در سطح محلی خبر داد که نخستین مورد شیوع کنونی در بیرون از قارۀ امریکا به شمار می رود.

این ویروس علاوه بر پشه، از طریق رابطۀ جنسی نیز منتقل شده است که نخستین مورد آن در دالاس (تگزاس) گزارش شد. وجود این ویروس در نمونه های خون و ادرار افراد آلوده شده، نشان دهندۀ ناقل های بالقوه ای است که شاید ویروس از آن برای گسترش خود در ماه های زمستان، یعنی در دورۀ غیرفعال بودن پشه ها، استفاده کند.

یکی از دشواری های تشخیص این ویروس آن است که اکثر مردم آلوده هیچ گونه علائمی نشان نمی دهند و از این رو هرگز به دنبال مراقبت پزشکی نمی روند. تقریباً یک نفر از هر چهار فرد آلوده علائم خفیفی نشان می دهد. رایج ترین علائم آلودگی به ویروس عبارت اند از تب خفیف، جوش زدگی پوست، التهاب چشم، درد عضلانی یا مفصل و کسالت عمومی. علائم بیماری طی ۲ تا ۷ روز پیش از عفونت آشکار می شوند.

آن چه شیوع فعلی زیکا را هشداردهنده می کند، ارتباط ظاهری آن با «میکروسفالی» در جنین و توسعۀ «سندروم گیلن باره» در بزرگسالان است. میکروسفالی یک وضعیت مادرزادی نادر است که طی آن کودک با سری بیش از حدّ معمول کوچک به دنیا می آید، و میزان وقوع آن همراه با عفونت زیکا در برزیل افزایش داشته است.

مناطقی که بیش­ترین ضربه را در برزیل دیده اند، ایالت های فقیر شمال شرقی برزیل نظیر «پرنامبوکو»، «باهیا» و «پارائیبا» هستند. ایالت «پرنامبوکو» ۱۴۱ مورد میکروسفالی را در سال ۲۰۱۵ گزارش داد، در حالی که طی سال های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۴، این رقم به طور متوسط ۱۰ مورد در سال بود. «وزارتخانۀ سلامت» در «پارائیبا» میزان شیوع را ۱۱۴ مورد در هر ۱۰ هزار تولد نوزاد، یعنی بیش از یک درصد کلّ تولدها گزارش کرد.

به همین ترتیب افزایش قابل توجهی در شیوع سندروم نادر «گیلن باره» (GBS) به خصوص در السالوادور وجود داشته است. این سندروم شکلی از ضعف عضلانی سریع به دلیل آسیب به سیستم عصبی است. اگر این ضعف به عضلات تنفسی گسترش پیدا کند، سندروم گیلن باره می تواند مرگبار باشد. بین ۱ دسامبر ۲۰۱۵ و ۶ ژانویۀ ۲۰۱۶، السالوادور ۴۶ مورد از این سندروم را گزارش داد. این تقریباً ۱۰ برابر میزان عادی این کشور است.

السالوادور بین ماه های نوامبر و اواخر دسامبر ۲۰۱۵ نزدیک به ۴ هزار مورد ابتلا به ویروس زیکا را گزارش داد، و از ۲۲ بیمار مبتلا به «سندروم گلین باره» که اطلاعات شان در دست بود، ۱۲ تن طی ۱۵ روز پیش از شروع علائم سندورم مذکور، دچار تب و جوش زدگی پوست بودند (یکی از علائم ویروس زیکا).

در حال حاضر شواهد قطعی وجود ندارد که «سندروم گیلن باره» یا «میکروسفالی» به دلیل «ویروس زیکا» ایجاد می شوند، اما افزایش هم­زمان این دو به موازات اپیدمی زیکا علت اصلی اعلام وضعیت اضطراری سلامت از سوی سازمان بهداشت جهانی بود.

در قیاس با سایر ویروس ها اطلاعات اندکی دربارۀ ویروس زیکا وجود دارد. زیکا همانند سایر ویروس هایی که به وسیلۀ پشه منتقل می شوند، عمیقاً مرتبط به فقر است، و انگیره و علاقۀ تجاری به مطالعه دربارۀ این بیماری یا ساختن واکسن وجود نداشته است.

پشۀ «آئدس اجیپتی» که ناقل بیماری است، مسبب گسترش «تب دِنگی» و «چی­کونگونیا» نیز به شمار می رود و در نواحی فقر زده به راحتی بیماری را گسترش می دهد. این پشه به منابع کوچک آب در نزدیک انسان ها، مانند مواردی که غالباً برای ذخیرۀ آب در نواحی فاقد سیستم آب عمومی مورد استفاده قرار می گیرند، وارد می شود. به علاوه انتقال بیماری به طور مؤثری می تواند از طریق روش های نسبتاً ساده مهار شود.

به گفتۀ «مرکز کنترل بیماری» که دربارۀ امکان بالقوۀ شیوع بیماری در ایالات متحدۀ امریکا گزارش داد، «سایر عفونت ها از طریق پشه، مانند مالاریا و دنگی رایج بوده اند. ساخت و ساز بهتر منازل، استفادۀ مرتب از تهویه، استفاده از توری های در و پنجره و تلاش محلی برای کنترل پشه ها، به حذف شیوع کنونی بیماری یاری رساندند».

«ویروس زیکا» به دلیل فقدان این اشکال ابتدایی زیرساخت ها قادر به گسترش بسیار سریع در امریکای لاتین بود. افزایش مسافرت های بین المللی که می تواند بیماری های محلی کم­ترشناخته شده را به مردمی که فاقد مقاومت تاریخی در برابر آن ها هستند انتقال دهد، به گسترش بیش­تر این بیماری کمک کرده است.

«ویروس زیکا» خود نخستین بار در سال ۱۹۴۷ در یک «میمون رزوس» در «جنگل زیکا» واقع در اوگاندا شناخته شد. سپس نخستین موارد ابتلا در بین انسان ها در سال ۱۹۶۰ در نیجریه تأیید شدند. این بیماری تا همین اواخر نسبتاً ناشناخته بود، تا آن که اپیدمی آن در «یاپ» (واقع در «میکرونزی»)، ۷۳ درصد جمعیت را آلوده کرد. «پُلی­نِزی فرانسه» نیز بعداً از شیوع بیماری در سال ۲۰۱۳ آسیب دید. نخستین مورد ویروس زیکا در قارۀ امریکا، در فوریۀ ۲۰۱۴ در «جزیرۀ ایستر» به ثبت رسید.

منشأ پشه ای که ناقل «زیکا» است، به آفریقا بازمی گردد و اکنون بخش وسیعی از نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری جهان را دربرگرفته است. تب زیکا نیز تا حدود زیادی همانند ویروس ابولا به مدت بیش از نیم قرن برای علم شناخته شده بود، اما تقریباً هیچ پیشرفتی در زمینۀ ساخت واکسن یا سایر درمان ها صورت نگرفته است، چرا که از قِبَل درمان آفریقایی های روستایی و سنتاً آلوده در کشورهای شدیداً فقرزده، پول اندکی به دست می آید.

مشخص نیست این ویروس نخستین بار چه زمانی وارد برزیل شد، اما در هر حال این ویروس به وضوح قادر به گسترش در ایالت های فقیرتر شمال شرقی برزیل بود که مدت ها به حال خود رها شده بودند و وضع رسیدگی های پزشکی در آن ها بسیار ضعیف بوده است.

بر خلاف ویروس «ابولا» که حکومت امریکا اعتقاد داشت می تواند کاربرد تسلیحاتی داشته باشد و از همین رو به عنوان بخشی از «بیوتروریسم» مورد پژوهش قرار گرفت، ویروس زیکا با پژوهش های بسیار محدود علمی رو به رو بوده است. در «پایگاه جهانی پروانه های ثبت اختراع تامسون رویترز دِرونت»، تنها ۳۰ مورد حقّ اختراع در ارتباط با زیکا به چشم می خورد، در حالی که همین رقم برای ابولا به ۱۰۳۴ مورد می رسد. از سال ۲۰۰۱ به این سو تنها ۱۰۸ مقالۀ آکادمیک قابل توجه دربارۀ زیکا وجود داشته، در حالی که تعداد مقالات در مورد ابولا به بیش از ۴ هزار می رسد.

هرچند تعدادی از شرکت های دارویی برجسته اعلام کرده اند که تحقیقات دربارۀ ساخت واکسن ویروس زیکا را آغاز خواهند کرد، اما دلیلی برای انتظار داشتن نتایج سریع وجود ندارد. نخستین واکسن برای ویروس «دنگی» که به وسیلۀ همان پشه منتقل می شود، اواخر دسامبر پس از ۲۰ سال فعالیت تأیید شد.

بدون بهداشت و درمان و آزمایش های باکیفیت، همراه با پژوهش های پزشکی هماهنگ شده در سطح بین المللی دربارۀ علل همه گیری بیماری ها تا پیش از شیوع آن ها، جهان بیش از پیش با تبدیل سریع بیماری های محلی و ناشناخته به بحران های جهانی سلامت رو به رو خواهد شد. در نظام سرمایه داری که دنیا را به دولت-ملت های رقیب تقسیم می کند و سود خصوصی را بالاتر از نیاز بشر قرار می دهد، چنین چیزی امکان پذیر نیست.

۴ فوریۀ ۲۰۱۶