از سقوط بشیر تا دوشنبۀ سیاه: درس‌های سازمان‌یابی و مبارزۀ طبقاتی در سودان
شورا: فرصتی که بر باد رفت
پنج ماه تحصن خیابانی توده‌ای، اعتصاب و اِشغال و تظاهرات در سودان نمی‌توانست محقق شود مگر به پشتوانۀ خودسازمانیابی توده‌ای. در این قسمت نگاهی به اشکال مختلف این سازماندهی داریم و در پی آن، این ادعا را مطرح می‌کنیم که چطور فرصت برای تشکیل شوراها در سودان وجود داشت اما به دلیل رهبری سازشکار ائتلاف «آزادی و تغییر» و مشی استالینیستی حاکم بر حزب کمونیست، حتی امکان تشکیل شوراها هم رو به توده‌ها مطرح نشد.
سازماندهی تحصنی که منجر به عزل بشیر شد
به دنبال تحصن عظیم ۶ آوریل مقابل ستاد فرماندهی مرکزی در خارطوم که چند روز بعد به عزل عمر البشیر انجامید، پدیدۀ اشغال و تحصن در شهرهای اصلی کشور آغاز شد. نحوۀ سازماندهیِ پشتِ تحصن‌های عظیمی که تا پیش از سرکوب اخیر هر روز عصر مقابل ستاد فرماندهی شکل می‌گرفته و گاه جمعیتش به نیم میلیون‌نفر هم می‌رسیده، از زبان یکی از سازماندهانش توضیح داده می‌شود.
به گفتۀ او فعالان داوطلب برای این منظور ۷ نوع کمیتۀ مختلف دارند:
- «کمیتۀ سازماندهی» که مسئول سازماندهی و تقسیم اعضای سایر کمیته‌ها هستند.
- «کمیتۀ محافظت» که اولین بار ۶ آوریل برای محافظت از معترضان، ایست‌های بازرسی دایر می‌کردند؛ این کمیته‌ها مانع ورود نیروهای امنیتی به داخل جمع به قصد برهم زدن نظم و ایجاد تنش می‌شوند و ضمناً در سنگربندی هم نقش دارند.
- «کمیتۀ تدارکات» که مسئول تأمین غذا و آب برای معترضان است.
- «کمیتۀ پزشکی»، به منظور رسیدگی پزشکی به مصدومان.
- همچنین «کمیتۀ آموزشی» برای افزایش سطح آگاهی سیاسی و آموزش دربارۀ موضوعات آزادی، صلح، عدالت، دموکراسی و غیره. به گفتۀ این فعال از همان روز اول تحصن، حلقه‌های بحث شکل می‌گرفته‌اند.
- و در آخر دو کمیتۀ مسئول نظافت و هماهنگی.
به گفتۀ این فعالِ سازمانده، کمیته‌های تحصن مقابل ستاد فرماندهی کاملاً داوطلبانه و نه انتخابی بوده‌اند.
از سوی دیگر نهادهایی موسوم به «کمیته‌های مقاومت» نیز برای بسیج حمایت از معترضان و سایر تحصن‌های ماه‌های گذشته در محلات و شهرها پدید آمده‌اند و حتی «انجمن متخصصان سودان» طرحی پیشنهاد کرده بود که به موجب آن نمایندگان این کمیته‌ها ۳۰ درصد کرسی‌های مجلس گذار را به خود اختصاص بدهند. در ادامه به این نوع کمیته‌ها، نحوۀ شکل‌گیری و کارکردشان بازخواهیم گشت.
شبکه‌های مجازی
اساساً در شرایطی که رسانه‌های اصلی سودان سانسور می‌شده و حتی خبرنگاران خارجی هم اجازۀ پوشش خبری نمی‌یافته‌اند، شبکه‌های اجتماعی نقش بسیار پررنگی در تحولات سودان داشته‌اند. گزارش‌های عربی در توئیتر و فیسبوک ترجمه می‌شدند تا تحولات به گوش مخاطبان بیشتری برسد. «مترجمان سودانی برای تغییر»[۹] نام صفحه‌ای در توئیتر و فیسبوک است که چنین نقشی داشته است.
رسانه‌های اجتماعی در جریان اعتراضات علیه عمر البشیر مداوماً فیلتر می‌شدند و به همین خاطر کاربران ناگزیر برای دور زدن فیلترینگ از وی‌پی‌ان استفاده می‌کردند. فیسبوک و توئیتر و واتساپ و سایر پلاتفرم‌های مشابه، همگی در روز اعلام عزل عمر البشیر رفع فیلتر شدند. با این حال حکومت نظامی هم‌اکنون از همان روش قطع اینترنت و فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کند.
کمیته‌های محلات
روز ۱۱ مه، یک کمیتۀ محله واقع در یکی از نواحی خارطوم، «سمیناری» را دربارۀ وضعیت سیاسی کنونی سودان برگزار کرد. این رویدادی بود که سابق بر این نمی‌توانست رخ بدهد و نشان از حال و هوای انقلابی جامعه داشت. کمیته‌های بسیاری از این دست در شهرها و شهرک‌ها و روستاهای سراسر کشور گسترانده شده‌اند و موفقیت تحصن‌ها نیز تاکنون محصول همین سازماندهی مداوم کمیته‌هایی از این دست از پایین بوده است.
چند هفته قبلتر انجمن متخصصان سودان پیشنهاد تغییر اسم این کمیته‌ها را از «کمیته‌های مقاومت» به «کمیته‌های مقاومت و تغییر» داد. به این معنی که این کمیته‌ها وظیفه‌ای فراتر از صرفاً مقاومت در برابر رژیم دارند و باید به دنبال «تغییر» هم باشند.
نکتۀ مهم اینجاست که این کمیته‌ها صرفاً یک زائدۀ کمکی نیستند که رهبران انجمن از بالا ساخته باشند. اگر این کمیته‌ها بتوانند انتخابات برای تعیین نماینده برگزار کنند، حق عزل و نصب داشته باشند، شبکۀ خود را به محیط های کار و اراضی بزرگ کشاورزی و ادارات و غیره بکشانند، در هر سطحی با هم هماهنگ شوند، در واقع می‌توانند بنیان حکومت انقلابی مستقل کارگران و فقرا را تشکیل بدهند و و یک بار و برای همیشه رژیم کنونی را جارو کنند.
* کمیته‌های مقاومت[۱۰]
کمیته‌های مقاومت، در زمان اعتراضات علیه عمر البشیر شکل گرفته بودند. اوایل ماه فوریه و زمانی که هنوز وی سر کار بود، انجمن متخصصان سودان فراخوان‌هایی را از طریق فیسبوک و توئیتر منتشر می‌کرد. از این مرحله به بعد، مخاطبان بودند که در پاسخ به این فراخوان‌ها با ایجاد کمیته‌های خودجوش به سازماندهی اعتراضات و راهپیمایی‌ها پرداختند.
مثلاً وقتی انجمن برای اولین بار فراخوان به برپایی تظاهراتی علیه عمر البشیر در محلۀ «خیابان ۶۰» واقع در شرق خارطوم داد، دانشجویی ۲۰ ساله که تصمیم گرفته بود به اعتراض بپیوندد، به همراه دوستش به محل تجمع می‌رود و چند ساعتی صبر می‌کند. منتها چون تعداد کمی آمده بودند، بنابراین تظاهرات عملاً لغو شد. او می‌گوید: «همان‌روز در یک گروه تلگرامی به بچه‌های دانشکدۀ خودم پیام فرستادم و سؤال کردم که چه کسانی در محلۀ المعموره و ارکویت زندگی می‌کنند».
تعدادی از هم‌دانشکده‌ای‌هایش که در آن محلات زندگی می‌کردند و همگی تشنۀ شرکت در اعتراضات بودند، به او پیام دادند و تصمیم بر آن شد که اولین اعتراض را در خیابانی در ارکویت برپا کنند. او می‌گوید: «مطمئن نبودم که مردم بیایند. اما آمدند و هر کسی با خودش دستکم دو نفر آورد. به خاطر مسائل امنیتی فقط دو ساعت قبل از اعتراض محل تجمع را به آن‌ها فرستادم». در آن مقطع فقط ۱۸ نفر جمع شدند، اما دفعۀ بعد این تعداد به ۳۲ نفر رسید و افراد غریبه از خارج گروه هم به آن پیوستند. این دانشجو در طول ماه اعتراضات دیگری را در همان ناحیه سازماندهی کرد و به این ترتیب تعداد تجمع‌کنندگان رو به افزایش گذاشت. روز ۲۸ فوریه اعتراض به قدری بزرگ بود که سه باند خیابان را پر کرد.
یا مثال دیگر اینکه وقتی در همان ماه فوریه انجمن متخصصان سودان فراخوان به راهپیمایی محله‌محور داد، دو دوست در محلۀ «ود نوباوی» از محلات قدیمی «اُم دُرمان» شروع به سازماندهی در محله کردند و یک کمیته را با سایر هم‌محله‌ای‌ها شکل دادند. بعد شروع کردند به تقسیم وظایف و هماهنگی با دو محلۀ نزدیک خود یعنی بیت‌المال و ابو رئوف. «مثلث وحشت» عنوانی بود که خودشان به مجموع این سه محله داده بودند.
طرح آن‌ها ساده بود: اگر محلۀ خودشان موقع اعتراض خیابانی تحت محاصرۀ پلیس و نیروهای امنیتی درمی‌آمد، روی کمیته‌های دو محلۀ همسایه حساب می‌کردند که با ریختن به خیابان و شلوغ کردن، تمرکز و فشار امنیتی بر آن‌ها را پایین بیاورند.
وقتی اعتراضات در «ود نوباوی» زیاد شد، نیروهای امنیتی به آن یورش بردند و ۱۴ روز پیاپی گاز اشک‌آور در محله و داخل خانه‌های مسکونی می‌انداختند. در این دوره این دوستان مخفی شدند، از سیم‌کارت‌های زاپاسی که داشتند به هم زنگ می‌زدند و شب‌ها را جاهای مختلف می‌خوابیدند. در آن اوضاع و احوال دلهرۀ خانواده و بستگانشان را داشتند، اما به گفتۀ خودشان خانواده و محله‌شان از آنان حمایت می‌کردند، چون می‌دانستند اگر اعتراضات متوقف بشود اوضاع بدتر می‌شود و رژیم وحشی‌تر.
- پیشینۀ کمیته‌های مقاومت
هرچند گروه‌های متعددی شبیه به آنچه آن دانشجو یا این دو دوست شکل دادند در طول خیزش اخیر شکل گرفتند، اما تشکیل «کمیته‌های مقاومت» در سودان به سال ۲۰۱۳ بازمی‌گردد. یعنی زمانی که تظاهرات ضدحکومتی علیه حذف سوبسید سوخت و گاز، به شدت از سوی نیروهای امنیتی سرکوب شد و ۲۰۰ معترض به ضرب گلوله کشته و صدها تن بازداشت شدند.
بعد از این سرکوب فعالان شروع به ایجاد گروه‌هایی در محلات برای سازماندهی در برابر حکومت کردند. هر گروه عموماً ۳ تا ۵ عضو داشت. از سال ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶ بسیاری از این گروه‌ها به هم پیوستند و ائتلافی گل و گشاد ایجاد کردند. این همان چیزی بود که بعدتر به «کمیتۀ مقاومت» شهرت یافت. این گروه‌ها برای مقاومت در مقیاس کوچک در سطح محلاتشان یک دیگر را پشتیبانی می‌کردند. به خاطر ترس از تجدید سرکوب نیروی امنیتی کار میدانی این گروه‌ها آهسته بود.
اواخر سال ۲۰۱۶ دو رویداد مهم رخ داد که الهام‌بخش این گروه‌ها برای بهبود سازمان‌دهی‌شان شد. ماه نوامبر فعالانی دست به ایجاد یک کارزار سه روزۀ نافرمانی مدنی زدند. در حول و حوش همان زمان پزشکان و داروسازان هم به دلیل افزایش بهای دارو و وخامت محیط پزشکی دست به اعتصاب زدند.
یکی از اعضای سابق شورای رهبری کمیتۀ مقاومت تعریف می‌کند: «سال ۲۰۱۷، خواستیم که فعال بشویم. فراخوان به یک نشست دادیم و کمیته‌های مقاومت سودان را شکل دادیم و بر مبنای یک برنامۀ عمل، آغاز به ساخت کمیته‌ها در سطح شهر و محله کردیم».
این کمیته سال ۲۰۱۷ کار میدانی‌اش را با کمپین گرافیتی آغاز کرد و بعدتر به توزیع ده‌ها هزار اعلامیه دربارۀ موضوعات محل زیستشان (مثل مسألۀ آب و تصرف زمین از سوی دولت) روی آورد.
تا دسامبر ۲۰۱۸ بالغ بر ۳۰ گروه مقاومت فعال در خارطوم وجود داشت؛ اما با شروع اعتراضات، گروه‌های خاموش دیگری ظاهر شدند و با این کمیتۀ شکل‌گرفتۀ بزرگ‌تر تماس گرفتند. به قول یکی از فعالان این کمیته «به تدریج کاغذ و لاستیک و اسپری رنگ انبار کردیم و شروع کردیم به حمایت از سایر گروه‌ها و افراد با ابزارهایی که داشتیم»[۱۱].
امروز کمیته‌های مقاومت سودان یک نهاد سازمان‌یافته هستند، همراه با شورای رهبری منتخب، شاخه‌هایی در سراسر کشور و یک صفحۀ فیسبوک رسمی با ۷۴ هزار لایک [۱۲] (ضمن آنکه هر شهر برای خودش یک صفحۀ مجزا دارد). «کمیته‌های مقاومت سودان» یکی از امضاکنندگان «منشور آزادی و تغییر» است.
ادامه در صفحۀ بعد